રાજકોટ શહેરની સામાન્ય માહીતી

બાવાજી રાજ માત્ર ૩૪ વર્ષની વયે ઇ.સ. ૧૮૯૦ માં અવસાન પામતા તેમના પુત્ર લાખાજી રાજ (ઇ.સ.૧૮૯૦ – ૧૯૩૦) રાજકોટના શાસક બન્યા. ત્યારે તેમની ઉમર માત્ર પાંચ વર્ષની હતી. તેમની નાની ઉમરને કારણે રાજકોટ ફરી એકવાર બ્રિટીશ વહીવટ હેઠળ (ઇ.સ. ૧૮૯૦ – ૧૯૦૭) મૂકાયું. 

વિ.સં. ૧૯૫૬ માં (ઇ.સ.૧૯૦૦)માં રાજકોટ સહિત સંપૂર્ણ સૌરાષ્ટ્રમાં ભયંકર વિનાશક દુકાળ પડયો હતો. તે ‘છપ્પનિયા દુકાળ’ તરીકે ઓળખાય છે. તત્કાલિન વાઇસરોય લોર્ડ કર્ઝન રાજકોટ આવ્યા ત્યારે તેમણે દુકાળને લગતી વ્યવસ્થા તપાસી હતી, રાહત કાર્યો શરૂ થયા હતા. 

લાખાજી રાજ વયસ્ક થતા ૨૧-૧૦-૧૯૦૭ થી તેમને રાજવી તરીકેના સંપૂર્ણ હક્કો આપવામાં આવ્યા હતા. તેમણે રાજકોટની રાજકુમાર કોલેજમાં શિક્ષણ લીધું હતું. પાશ્ર્ચાત્ય શિક્ષણને કારણે તેમનું દ્રષ્ટિ બિંદુ ઉદાર અને પ્રગતિશીલ રહ્યું હતું. પરિણામે રાજકોટનો સમગ્ર વિકાસ શક્ય બન્યો હતો. લાખાજી રાજ પ્રજા કલ્યાણની પ્રવૃત્તિમાં ખાસ રસ ધરાવતા હતા. તેથી તેઓ “રૈયતના હ્રદય રાજ” બન્યા હતા. લાખાજી રાજ સુધારાના હિમાયતી અને પ્રગતિશીલ રાજવી હતા. તેથી તેમના શાસન દરમિયાન રાજકોટનો વિસ્તાર તથા વસતી વધ્યા હતા. રાજકોટનો કૃષિ, વેપાર, ઉદ્યોગ, શિક્ષણ અને આરોગ્ય ક્ષેત્રે પણ વિકાસ થયો હતો. 

લાખાજી રાજે રાજકોટ, સરધાર અને કુવાડવા સિવાયના રાજકોટ રાજ્યના તમામ ગામોમાં મફત કેળવણીનું ધોરણ દાખલ કર્યુ હતું. વિદ્યાર્થીઓના શારિરીક વિકાસ માટે હરિસિંહજી સ્પોર્ટસ તથા હાડિર્જ સ્પોર્ટસ નામની રમત ગમત ની હરિફાઇઓ શાળામાં દાખલ કરાઇ હતી, લાખાજી રાજ પોતે ક્રિકેટના સારા ખેલાડી હોવાથી તેમા ઊંડો રસ લેતા હતા. 

ઇ.સ. ૧૯૨૦માં ગાંધીજી એ અસહકારની લડતનું એલાન આપ્યું હતું. તેવા સમયે કાઠિયાવાડ રાજકીય પરિષદ જેવી રાષ્ટ્રવાદી સંસ્થાને પોતાનું અધિવેશન ભરવા દેવા માટે કોઇ રાજ્ય તૈયાર થાય તેમ ન હતું. કારણકે તેમ કરવાથી તેઓ બ્રિટીશ સરકારનો રોષ વહોરી લેશે એવો તેમને ભય હતો. આવા કપરા સમયમાં આ પરિષદને શુભ પ્રગતિ તરીકે ગણીને તેનું પ્રથમ અધિવેશન રાજકોટમાં ભરવાની પરવાનગી લાખાજીરાજે આપી હતી. લાખાજી રાજની સ્મૃતિમાં રાજકોટના પ્રજાજનોએ લાખાજી રાજ સ્મારક મંદિર બંધાવેલું છે. આજે તે ત્રિકોણ બાગ પાસે બાપુના બાવલા તરીકે ઓળખાય છે. 

લાખાજી રાજના અવસાન પછી તેમના પુત્ર ધર્મેન્દ્રસિંહજી (ઇ.સ. ૧૯૩૦ – ૧૯૪૦) રાજકોટની ગાદીએ આવ્યા પણ તેઓ દિવા પાછળ અંધારું સાબિત થયા હતા. વૈભવ અને વિલાસમાં રાચતા ધર્મેન્દ્રસિંહજી પ્રજામાં અપ્રિય બન્યા હતા. 

ઇ.સ. ૧૯૪૨માં હિંદ છોડો આંદોલન વખતે પણ રાજકોટ એ સૌરાષ્ટ્રની રાષ્ટ્રિય ચળવળનું કેન્દ્ર હતું. ચળવળે જોર પકડ્યું હતું. રાજકોટમાંથી અનેક નેતાઓને પકડવામાં આવ્યા હતા. તેમાં સૌરાષ્ટ્રના મહાન બે નેતાઓ શ્રી ઉ.ન.ઢેબર અને બળવંતરાય મહેતા મુંબઇ થી ટ્રેનમાં આવતા હતા ત્યારે તેમને રસ્તામાં વઢવાણમાં પકડીને રાજકોટની જેલમાં મોકલવામાં આવ્યા હતા. ઢેબરભાઇને જેલ થતા જેઠાલાલ જોશી, જયંતિલાલ માલધારી, ઓધવજી આહ્યા તથા જયસુખલાલ શાહે રાજકોટના લોકોની નેતાગીરી લીધી હતી. 

ઇ.સ. ૧૯૪૭ માં રાજ્યોનું વિલિનીકરણ થયું ત્યારે રાજકોટના રાજવી શ્રી પ્રધ્યુમનસિંહજીએ પોતાનાભાઇ ધર્મેન્દ્રસિંહજીએ જવાબદાર રાજ્યતંત્ર અંગે ઇ.સ. ૧૯૩૮ માં સરદાર પટેલને આપેલ વચન પુરું કર્યું, અને પોતાના પિતા લાખાજી રાજનું નામ ઉજ્જવળ કર્યું હતું. 

રાજકોટ જિલ્લાના સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામોઃ

ગાંધીજીએ ૧૯૨૦ માં બ્રિટીશ સરકાર સામે શરૂ કરેલી દેશ વ્યાપી લોક લડતથી સૌરાષ્ટ્રમાં રાષ્ટ્રીય આંદોલનના મંડાણ થયા . ૧૯૨૧માં કાઠિયાવાડ હિતવર્ધક સભા, અને કાઠિયાવાડ રાજકીય પરિષદની સ્થાપના થઇ. આ સંસ્થાઓના શરૂઆતના આગેવાનો જામનગર જિલ્લાના મનસુખભાઇ મહેતા, સુરેન્દ્રનગર જિલ્લાના ફૂલચંદભાઇ શાહ, ભાવનગરના ગિરજાશંકર બધેકા, જૂનાગઢના દેવચંદભાઇ પારેખ, અને અમરેલી જિલ્લાના રામજીભાઇ હંસરાજે રચનાત્મક અને રાજકીય પ્રવૃતિઓ મારફત સૌરાષ્ટ્રના આપખુદ રાજવીઓના અન્યાયી શાસન સામે લોકોમાં રાષ્ટ્રીય ચેતના પ્રગટાવી, જેનાથી સૌરાષ્ટ્રમાં ભાવી સ્વાતંત્ર્ય ભૂમિકા બંધાઇ. આમાં રાજકોટની રાષ્ટ્રીય શાળાના આગેવાનોએ મહત્વનો ફાળો આપ્યો. એ વખતે ઝવેચંદ મેઘાણીના તંત્રી પદે પ્રસિધ્ધ થતા ‘સૌરાષ્ટ્ર’ સાપ્તાહિકમાં રાજાઓની આપખુદી તથા તેમના અનાચારો વિશે ખૂબ જ કડક લેખો પ્રકાશિત થતા આ પત્રે રાજાઓનું આપખુદી સ્વરૂપ ખુલ્લું કરવામાં તથા સૌરાષ્ટ્રમાં લોકજાગૃતિ લાવવામાં કિંમતી ફાળો આપ્યો. 

કાઠીયાવાડ લોકોનું રાજકિય સંગઠન સાધવા કાઠીયાવાડ રાજકિય પરિષદનું અધિવેશન યોજવાની જરૂરીયાત લાગી, પરંતું કોઇ પણ મોટા રાજ્યોનો રાજવી અંગ્રેજોની ખફા વહોરી પોતાના રાજ્યમાં પ્રજા જુવાળ પ્રવેશવા દેવા રાજી ન હતા. આ સંજોગોમાં રાજકોટના ઠાકોર લાખાજી રાજે બ્રિટીશ સરકારની નારાજગીની પરવા કર્યા વિના પોતાના રાજ્યમાં પરિષદનું અધિવેશન ભરવાની ખુશી થી રજા આપી, આમ કાઠીયાવાડ રાજકીય પરિષદનું પ્રથમ અધિવેશન રાજકોટમાં મળ્યું. સર લાખાજી રાજ પ્રજા પ્રેમી અને પ્રગતિશીલ રાજવી હતા, પણ તેમનું અકાળે અવસાન થતા તેમના પુત્ર ઠાકોર ધર્મેન્દ્રસિંહજી ગાદીએ આવ્યા, પણ તેમને દારૂની ભારે લત હતી. મોટેભાગે નશામાં રહેતા, રાજ્યોનો વહીવટ કાવાદાવામાં નિષ્ણાંત કુટિલ દિવાન વીરાવાળા સંભાળતા. તેણે પ્રજા પર આચરેલ અન્યાયોને કારણે રાજકોટ સત્યાગ્રહનો આવિર્ભાવથયો.